Her şey bir köpekbalığı yumurtasının keşfiyle başladı.1989 yılında Avustralya’da bilim insanları kimi köpekbalığı çeşitlerinin yavru doğurmak yerine bıraktıkları ‘deniz kızı çantası’ ismi verilen deriden yumurta keselerini buldular. Ancak bu keselerin üst kısmında bulunan bariz çıkıntılar öteki tiplerin deniz kızı çantalarına hiç benzemiyordu. Bu durum deniz biyologlarının hiç tanımadıkları bir çeşitle karşı karşıya oldukları manasına geliyordu.
Keseler, Avustralya’nın kuzeydoğusunda bulunan Rowley Shoals Mercan Adası yakınlarında bulunmuştu. Lakin bu keşif, karşılıktan çok soruya neden oldu. Köpekbalıklarının yumurtlama alanında bulunan bu örnekler hangi çeşide aitti? Yumurta keseleri neden bilinenden farklı bir görünüşe sahipti?
Uzmanlar 30 yıldan fazladır sayıları artan köpekbalığı tipleri karşısında bu soruların karşılıklarını bulmak için çalışıyor.
İklim değişikliğine meydan okuyan ve okyanusun en etkileyici avcılarından olan köpekbalıklarının 21’nci yüzyılda hâlâ yeni cinslerinin keşfedilmesinin nedeni ne? İşte, derin maviliklere hâkim olan avcılar hakkında bilmediklerimiz…
ARŞİVDEN ÇIKAN GİZEMLİ YUMURTA
Bilim insanları 1980’lerin ortasına kadar, 20 santimetrelik cüce fener köpekbalıklarından devasa plankton yiyen balina köpekbalığına kadar yaklaşık 360 köpekbalığı çeşidi tespit etmişti. Lakin 40 yıl üzere kısa bir müddette bu sayı neredeyse yüzde 40 oranında artış gösterdi. Bugün bilinen köpekbalığı cinslerinin sayısının 500’ü geçtiği düşünülüyor.
Bu çeşitlerin kayıt altına alınmasında ve artışın nedeninin anlaşılmasında, derin okyanus suları kadar, dünyanın çeşitli müzelerindeki geniş koleksiyonlar da kıymetli datalar sunuyor. Gelin isterseniz evvel üstte bahsettiğimiz köpekbalığını ele alarak işe başlayalım.
Avustralya’nın Hobart kentinde bulunan Avustralya Ulusal Balık Koleksiyonu’nun kıdemli küratörü Will White, BBC’ye yaptığı açıklamada, 1989 yılında Rowley Shoals’da yapılan araştırmada ortaya çıkan ve üst kısmında besbelli çıkıntıları bulunan yumurta keselerinin incelenmeden arşivlendiğini söyledi.
2011 yılında Brett Human isimli bir deniz biyoloğu Batı Avustralya Müzesi’ndeki arşivde çalışırken, hangi cinse ilişkin olduğu tespit edilemeyen çıkıntılı yumurta kesesi epey ilgisini çekti ve araştırmaya koyuldu. Lakin Avusturalya karasularında daha evvel buna emsal yumurta keselerine rastlanmamıştı.
Human, araştırmayı ilerleterek yumurta kesesini Avusturalya açıklarında bulunan öbür örneklerle karşılaştırdı ve elindeki örneklerin o güne kadar rastlanmamış bir kedi köpekbalığı cinsine ilişkin olduğu tezini ortaya attı.
‘ELİNİZDEKİ ÖRNEĞİN DETAYLARINI NET BİR FORMDA TESPİT ETMENİZ GEREKİYOR’
1980’lerde araştırmaların derinleştirilmemiş olduğunu fark eden Human, birinci örneğin bulunduğu tarihten evvel de emsal yumurta keselerinin arşivlere kaldırıldığını öğrendi. Human, “Verileri incelemeye başlayınca birebir bölgeden benzeri örneklerin alınmış olduğunu gördüm” dedi.
Avustralya Ulusal Balık Koleksiyonu küratörü White, 1980’lerde toplanan örneklerin 410-504 metre derinlikten çıkarıldığını biliyordu. Bir eşleşme bulma umuduyla bu yumurtaları benzeri derinliklerden çıkarılan diğer örneklerle karşılaştırma süreci başlatıldı.
Avustralya Ulusal Balık Koleksiyonu’nda bulunan ve yakalandığında gebe olan bir Güney Çin kedi köpekbalığı cinsinden alınan örnekler Rowley Shoals’da bulunanlarla kıyaslandı ve iki tıbbın farklı olduğu anlaşıldı.
Avusturalyalı bilim insanları nihayetinde büsbütün yeni bir çeşitle karşı karşıya olduklarını anladılar. “Bu gizemi çözmemiz uzun bir vakit aldı” diyen White, “Mesele şu ki, elinizdeki örneğin detaylarını net bir biçimde tespit etmeniz gerekiyor. Bilhassa bu yumurta keseleri ortasındaki fark epeyce küçüktü” tabirini kullandı.
‘QUEENSLAND’DE YENİ BİR ÇEŞİT DAHA BULDUĞUMUZU HİSSEDİYORUM’
Rowley Shoals’da tespit edilen köpekbalığı tipinin artık bir ismi var. Bu yılın nisan ayında, Journal of Fish Biology‘de açıklanan isim ‘Apristurus ovicorrugatus’ olarak kayıtlara geçti. Şeytan kedi köpekbalığı olarak literatüre kazandırılan köpekbalığının, yaklaşık 700 metre derinlikte yaşadığı iddia ediliyor.
White, bu köpekbalığı ailesinin araştırılmasının bilhassa güç olduğunu belirtti ve ekledi:
“Özellikle bu kümede sindirim sistemi, karaciğer hali ve bunun üzere şeylere bakıyoruz. Bu üzere ayrıntılara girmeye başladığınızda katiyetle ümitsizliğe kapılıyorsunuz. Bu nedenle köpekbalıkları üzerine çalışan bilim insanlarıyla irtibat halindeyiz. Yeni çeşitleri tanımlama süreci çok sıkıntı olduğu için eldeki dataların paylaşımı çok değerli.”
Şeytan kedi köpekbalığı White’ın son yıllarda üzerinde çalıştığı en güç çeşit değil. Boynuzlu köpekbalığı ailesinden olduğu düşünülen bir öteki cins geçen yıl yapılan bir araştırmada Batı Avustralya açıklarında derin sularda yakalandı.
Sığ sularda dolaşmayı seven ve çoklukla deniz tabanındaki yosunlar ortasında yaşayan bu yeni cinse 150 metre derinlikte rastlandı. Bu farklılıkların buzdağının görünen yüzü olduğunu söyleyen White, köpekbalıklarındaki çeşit artışının sanıldığından daha fazla olduğunu söz etti.
“Aslında şeytan kedi köpekbalığı, ortaya çıkan tek yeni kedi köpekbalığı çeşidi değil” diyen White, “Queensland açıklarında farklı yumurtalar bulduk. Şimdilerde bu örnekler üzerine çalışıyoruz” dedi ve şöyle devam etti:
“Queensland’de yeni bir tıp daha bulduğumuzu hissediyorum. Batı Avustralya’da bir diğer örnek bulundu. Dünyanın öbür yerlerinde de az bilinen yeni çeşitler kayıt altına alınıyor.”
İKİ YENİ TESTERE KÖPEKBALIĞI TİPİ KEŞFEDİLDİ
Avustralya etrafındaki sular yeni köpekbalığı tiplerine konut sahipliği yapan tek yer değil. Hint Okyanusu’ndan Afrika’nın kuzey ve güneyine, ABD’den Güney Amerika kıyılarına kadar birçok yerde yeni cinsler ortaya çıkıyor.
Geçtiğimiz aylarda Almanya Hamburg’daki Elasmobranch Araştırma Laboratuvarı’ndan köpekbalığı biyoloğu Simon Weigmann, Afrika’nın güneydoğu kıyılarında iki yeni testere köpekbalığı çeşidinin keşfedildiğini duyurdu.
Madagaskar kıyılarında ortaya çıkan bu yeni cinsler lokal balıkçılar tarafından yakalanmış ve testere balığına benzerliği nedeniyle Anderson Cabot Okyanus Hayatı Merkezi’nden Ruth Leeney’e gönderilmişti. O da balığın fotoğraflarını Weigmann’a iletmişti.
‘100 YILDAN UZUN MÜDDET EVVEL YAKALANMIŞ KÖPEKBALIĞINA BENZİYOR’
Yeni cinse ait detayları paylaşan Weigmann, “Fotoğrafları gördüğümde bunların testere balığı değil, testere köpekbalığı olduğunu çabucak anladım. Bu da çok farklı bir bulguydu zira testere köpekbalıkları gece avcıları olduğu için olağanda gündüz saatlerinde yakalanmazlar” tabirini kullandı.
Fakat, Weigmann’ın yakalanan köpekbalığının bilinen testere köpekbalığından farklı olduğunu anlaması uzun sürmedi. Çünkü bu tıbbın birçok köpekbalığının bilakis beş değil altı solungacı vardı.
Weigmann, yeni tespit edilen balığın milyonlarca yıl evvel yaşamış köpekbalığı tiplerinden izler taşıdığını gördüğünde şaşkınlığa uğradığını belirtti.
Bunun yeni bir cins olabileceğine dair önsezisini doğrulamak için, 100 yıldan daha uzun bir mühlet evvel yakalanmış ve epeyce uygun durumda saklanan bir testere köpekbalığının bulunduğu Londra’daki Tabiat Tarihi Müzesi’ne giden Weigmann, “Bu çeşidi tanımlarken, dikenlerin ağza yakın olduğunu tespit ettik” dedi.
Ardından Güney Afrika’daki başka koleksiyonlarda bulunan örnekler kullanılarak yapılan ileri araştırmalar da Weigmann’ın çalışmasını dayanaklar nitelikteydi.
‘TESTERE KÖPEKBALIKLARININ YALNIZCA BİRKAÇ TİPİ OLDUĞU BİLİNİYORDU’
Bir öbür köpekbalığı araştırmacısı olan Andrew Temple, Suudi Arabistan’daki Kral Abdullah Bilim ve Teknoloji Üniversitesi’nde yeni tiplerin araştırılmasına odaklanmış durumda. Temple ile bağlantıya geçen Weigmann, “Tanzanya Zanzibar açıklarında, bizim çalışmamızdan bihaber olan balıkçılar tarafından yakalanan testere köpekbalıklarını inceleme fırsatı bulduk. Ortaya çıkan sonuç şaşırtıcıydı. Bizim bulduğumuz balıktan bile farklı sıra dışı bir köpekbalığıyla karşı karşıyaydık. Ya da ikincil bir tıp olduğunu düşündük” dedi ve ekledi:
“Bu çok özel bir keşif oldu zira bugüne kadar testere köpekbalıklarının yaygın olmadığı ve yalnızca birkaç tipi olduğu biliniyorduk.”
Bugüne kadar keşfedilen testere köpekbalıklarının birçok okyanusun 300 metre derinliğinde yaşıyor. Lakin Zanzibar açıklarındaki köpekbalığı 30 metre derinlikte yakalanmıştı. Weigmann, “Yeni yakalanan cinsin olağanda yüzeye bu kadar yakın olması olağan değildir. Avlanmak için suyun yüzeyine yaklaştığını düşünüyorum” ifadesini kullandı.
TİCARİ AVCILAR NEDENİYLE POPÜLASYON TEHLİKE ALTINDA
Ticari balıkçılığın az cinsleri önemli olarak etkilediğini belirten Weigmann, “Popülasyon tehlike altında” dedi.
Derinlerde keşfedilmeyi bekleyen daha fazla köpekbalığı olabilir ve bunların hepsi sınıflandırılmayı bekleyen kedi köpekbalıkları kadar küçük olmayabilir. 2021 yılında bilim insanları, karanlıkta parlayan üç yeni derin deniz köpekbalığı çeşidi keşfetti. Bunlardan biri 1,8 metre uzunluğundaydı.
ABD Donanması’na ilişkin bir savaş gemisinin Hawaii açıklarında tuhaf bir köpekbalığını keşfetmesinin üzerinden ise yaklaşık 50 yıl geçti. Kelam konusu köpekbalığı yaklaşık 4,5 metre uzunluğundaydı ve daha evvel görülmemiş bir çeşitti.
Leighton Taylor isimli bir köpekbalığı bilimcisi bu tipi ‘megamouth’ (Dev ağızlı köpekbalığı) köpekbalığı olarak isimlendirdi. Bu çeşidin günümüzde bulunan en büyük tiplerden biri olduğu düşünülüyor.