Bloomberg’te evvelki gün yayımlanan habere nazaran BOTAŞ, gaz ödemelerinin 2024’e ertelenmesi konusunda Rus yetkililerle pazarlıklarda bulundu. Haber gündemde geniş yer tuttu. Seçim öncesi son kış bu atağın ne manaya geldiğine ait ise Halk TV müellifi Barış Soydan ve BirGün muharriri Ozan Gündoğdu değerlendirmelerde bulundu.
Halk TV müellifi Barış Soydan, BOTAŞ’ın bu atılımının Merkez Bankası’nın döviz açığından kaynaklanabileceğini yazdı. Soydan’a nazaran, 2023 kışına baz tesiriyle düşen faizle girmek isteyen iktidar tekrar kur ve enflasyon şokları yaşamak istemiyor. Bunun için de döviz kuru Merkez Bankası’nın piyasa müdahaleleriyle, rezervler eritilerek baskılanıyor. Fakat rezervler azaldı ve dolarla yapılacak borç ödemelerinin ertelenmesi düşünülüyor.
BirGün gazetesi muharriri Ozan Gündoğdu ise borç erteleme talebinin nedenine yönelik iki varsayımda bulundu ve bunların sonuçlarını yazdı. Gündoğdu’ya nazaran Rusya Macaristan’ın borçlarını erteleyince BOTAŞ bunu bir fırsat olarak gördü ve borç erteleme talebinde bulundu. Lakin 2023 borcu 2024’e ertelenecekse 2024 yılında ne yapılacak? Bu Rusya’ya bağımlılığı daha da artıracak.
Gündoğdu’ya nazaran borç ertleme isteğinin ikince nedeni ise borçları ödeyecek güç yok ve ertelenmek isteniyor. BOTAŞ, doğalgaz tedariği için borçlanma gereksinimi duyduğunu hissettirmiş oldu.
Yazılardan satırbaşları şu formda:
Barış Soydan – O para içeride doları denetim etmede kullanılacak
Türkiye petrol ve doğalgaz ithalatı için bu yıl 100 milyar dolar civarında para ödeyecek. Birkaç yıl evvel bu meblağ 25-30 milyar dolarla sonluydu. Fiyatlardaki artış nedeniyle patladı.
Doğalgaz ithalatını bir kamu kuruluşu olan BOTAŞ gerçekleştiriyor. BOTAŞ ödemeler için Merkez Bankası’ndan aralıklarla dolar satın alıyor. Bu da Merkez Bankası’nın rezervlerinde azalmaya neden oluyor. Halbuki iktidarın seçim öncesinde rezervlerdeki her cent’e muhtaçlığı var. Zira doların yükselişini engellemek için aylardır piyasaya rezervlerden döviz satışı yapılıyor.
Merkez Bankası rezerv satışlarını keserse dolarda süratli bir yükseliş yaşanır. Yalnızca dolar artmaz, geçişkenlik tesiri nedeniyle enflasyon da yükselir. Halbuki iktidar Aralık’tan itibaren baz tesiriyle enflasyonun gerilemesini bekliyor. Merkez Bankası’nın rezervlerinden yapılan müdahalenin sürmesi iktidar için hayati değerde.
23 Eylül haftasında Merkez Bankası’nın kendisine ilişkin net harcanabilir döviz rezervi 10 milyar doların altına geriledi.
Üstelik cari açık da patladı. Yalnızca sonbahar ve kış aylarında 25 milyar dolara yakın cari açık bekleniyor. Bu açığı kapatmak için de Merkez Bankası’nın rezervlerine iş düşecek. Rezervler eridikçe doları denetim etme imkanı azalacak.
Ekonomi idaresinin önünde iki deva var. Birincisi, rezervleri güçlendirecek taze kaynak bulmak.
İkinci deva, rezervlerden döviz çıkışını azaltmak. Rusya’ya “Bu yılki doğalgaz ödemesini gelecek yıla erteleyelim” ricası işte burada mana kazanıyor.
Ozan Gündoğdu – Fırsat mı yoksa moratoryum mu?
İlk ve optimist yoruma nazaran Rusya, içinde bulunduğu özgün durum nedeniyle, kendi dış siyasetine mani oluşturmayan ülkelere doğalgaz konusunda imtiyazlar tanıyor. Mesela Macaristan… Doğalgaz muhtaçlığının yarısını Rusya’dan karşılayan bu ülke, pazartesi günü doğalgaz ödemelerinin altı ay ertelenmesine Rusya’nın müsaade vereceğini duyurdu. Madem Macaristan’a bu türlü bir hoşluk yapıldı, o halde BOTAŞ bu fırsattan neden faydalanmasın? BOTAŞ’ın ödemeleri 2024’e erteleme talebi de bu kapsamda bedellendiriliyor.
Yıllık 50 milyar metreküp doğalgaz tüketimi olan Türkiye, bunun yarıya yakınını Rusya’dan temin ediyor. Şayet 2023 tüketimi 2024’te ödenecekse, 2024’te ne yapacağız?
BOTAŞ doğalgaz ödemelerini 1 sene erteleyecekse tüketicilerin borçları da ertelenecek mi? Tüketicilerden toplanan para neyi finanse edecek? Burada akıllara gelen birinci soru seçimler…
Doğalgaz ödemelerinin ertelenmesi hakikaten bir fırsat mı? Üstelik borcun ertelendiği yıl kritik bir seçimi de içeriyorken. Öte yandan Erdoğan, mesleğinin en güç yılına girerken Rusya’nın “doğalgaz borcunu seçimden sonra ödersin” demesi, apaçık bir politik dayanak manasına gelmez mi? “Bu takviye ne karşılığında alınıyor” sorusunu dillendirmek haksızlık mı olur?
‘ERDOĞAN’A TANINAN BİR’
Böyle bir erteleme Türkiye için seçimden sonra iki yılın doğalgaz borcunu tek yılda ödeme ya da aksi halde Rusya’dan daima imtiyaz talep eden ve bu ülkeyle daha bağımlı bağlar tesis etme problemine neden olacak.
O halde, doğalgaz borcunun ertelenmesi Türkiye’ye değil, Erdoğan’a tanınan bir fırsat. “Finansal olarak Türkiye’yi rahatlatır” diyenlerin “seçimden sonra ne yapacağız” sorusuna yanıt vermesi gerekir.
‘MORATORYUMUN BİRİNCİ EMARESİ OLABİLİR’
İlk yorumdan daha karamsar olanı, bunun bir moratoryum olduğu biçiminde. Moratoryum, borçlu tarafın, borcunu ödeyemeyecek durumda olması nedeniyle, alacaklıya yeni bir borç kontratı sunması manasına geliyor. Kamuoyunda çoklukla borcun reddiyle ya da temerrüde düşmekle karıştırılıyor lakin moratoryumda borçlu taraf borcunu reddetmiyor. Tam aksine, borcu kabulleniyor lakin ödeyemeyeceğini bildirerek, yeni mukavele talep ediyor. Kolaylıkla kestirim edileceği üzere bu türlü bir yeni mukavelede borçlunun yükümlülükleri de artıyor.
Üstelik moratoryum için borçlunun kesinlikle temerrüde düşmesi de gerekmiyor. Temerrüt, borçlunun vadesi gelmesine karşın borcunu ödeyememesi durumu. Ama borçlu taraf, borcun vadesi şimdi gelmeden de borcun ertelenmesini yani moratoryumu isteyebilir.
O halde, “bu bir moratoryumdur” demek için elimizde gerekli şartlar var. Ama şartlar kâfi değil. BOTAŞ’ın bu talebi tıpkı vakitte bir dayatmaysa, ikinci yorum haklıdır diyebiliriz. Öteki bir tabirle Türkiye, “borcun ertelenmemesi halinde ben bu parayı ödeyebilecek durumda değilim” diyorsa, Bloomberg’in haberi aslında bir moratoryum ilanının önümüze düşen birinci emaresi olabilir.
2022 kışı epeyce sert geçti. Yalnızca havaların soğukluğu değil, doğalgaz tedariğinde yaşanan meseleler da haftalar boyunca konuşuldu. Aralıkta yaşanan kur şokunun akabinde 20 Ocak 2022’de BOTAŞ, sanayiciye günlük doğalgaz kullanımını yüzde 40 azaltma talimatı verdi. İran’dan gelen gazın 15 gün kesilmesiyle birlikte ocak ve şubat aylarında organize sanayi bölgelerinde üretim durma noktasına geldi.
‘BORÇLANMA MUHTAÇLIĞI HİSSETTİRİLMİŞ OLUNDU’
Sert geçen 2022 kışı, 2023 kışı yaklaşırken gerilimi artırdı. Nisan 2022’de iktisat muharriri Erdal Sağlam ferdî Youtube yayınında, BOTAŞ ve TMO’nun Londra’da bir yıl geri ödemesiz 35 milyar dolar borç aradığını tabir etti. Sağlam, yayınında “Yaklaşık 35 milyar dolar seviyesinde dışarıdan borç arandığı söyleniyor. Bu Arap dünyasında Ortadoğu’da teşebbüslerde bulunulmuş lakin pek somut şeyler, sonuçlar alınamamış. Yeniden İngiltere’de bir manada tefeci piyasasına geri dönülmüş üzere görülüyor” sözlerini kullanıyor.
Temmuz 2022’de Sağlam’ın tezlerini destekleyen bir duyuru Deutsche Bank’tan geldi. Alman finans devi, BOTAŞ’a doğalgaz alımları için Hazine ve Maliye Bakanlığı garantili ve üç yıl vadeli 925 milyon avroluk kredi sağladığını açıkladı. Böylelikle, BOTAŞ, doğalgaz tedariği için borçlanma muhtaçlığı duyduğunu hissettirmiş oldu.
Ve artık borç erteleme talebi… 2022 kışında fırlayan enflasyon endüstride talep patlaması yaşanmıştı. Kimi işyerleri üç vardiya çalışmaya başlamış, çarklar sürat kazanmıştı. Ama önümüzdeki kış için tablo daha farklı. 2023 kışına girerken doğalgaz tedariğinin aksaması Erdoğan için kâbustan farksız. Zira geçen kışın bilakis, sanayi büyümüyor, hatta yer yer küçülüyor. Temmuzda yüzde 6 küçülen sanayi, aylar sonra birinci sefer istihdamda düşüş yaşanması, eylülde sakinlik işaretlerinin belirginleşmesi huzursuz edici gelişmelerden. Tüm bunlar yaşanırken, ağustos ayı dış ticaret açığı 11,1 milyar dolarla Cumhuriyet tarihinin rekorunu kırdı. Açık, eylülde de 10 milyar doların üzerinde kaydedildi. Kış aylarında ise konutların ısınma muhtaçlığı nedeniyle doğalgaz talebi yüzde 50 oranında artıyor. Münasebetiyle, Türkiye iktisadı kış aylarında doğalgaz ödemeleri nedeniyle çok daha yüksek dış açıklarla karşılaşacak.
Tablo buyken, Türkiye’nin Rusya’ya “Borcumu ertele yoksa temerrüde düşebilirim” demiş olması yani bir cins moratoryum ilanı, karamsar olsa da imkânsız değil.